KMZ Helios 44-2

Geen zorgen: er is niets mis met uw toestel. Er staat inderdaad een nieuw artikel op Toms Tech en het gaat wel degelijk over een cameralens van minstens vijftig jaar oud. Dat is dus waar eerder dit jaar al eens naar verwezen werd: ik zit in mijn analoge era. Sinds een jaar schiet ik vaker met oude camera’s en bijbehorend glaswerk, wat me uiteindelijk bij deze klassieker bracht.

De term ‘klassieker’ vereist wel enige uitleg. Er is dan ook nogal wat te doen rondom de Helios 44 en de historie erachter. Ben je enkel op zoek naar mijn ervaring met de Helios 44-2, scroll dan gerust een stuk omlaag; daar vertel ik meer over mijn bevindingen. We trappen namelijk eerst af met een beknopte geschiedenisles van het Sovjet-glas.

Hoe dit karakter een klassieker werd

Je hoeft niet lang op fora over vintage fotografie rond te struinen, eer je struikelt over de lofzang over de Helios 44-serie. Vraag je naar toegankelijk oud glas, het liefst met veel karakter, dan haalt de gemiddelde Reddit-gebruiker al snel dit glas aan. De Helios 44-objectieven zijn betaalbare kopietjes van Carl Zeiss’ nog oudere Biotar-objectieven, die juist in hun ‘imperfecties’ een unieke draai vonden. Letterlijk.

De Helios 44-lenzen staan vooral bekend om wat we nu swirly bokeh noemen. Lees: het onscherpe beeldveld kolkt een beetje. Optisch klopt dat eigenlijk niet helemaal, maar het oogt wel intrigerend. In de juiste omstandigheden resulteert het in psychedelische composities, waarbij scherpe onderwerpen gaaf contrasteren tegen draaikolkachtige achtergronden.

Ook lens flares dragen bij aan het karakter. Zeker de alleroudste Helios-lenzen zijn daar flink vatbaar voor. Door een gebrek aan antireflecterende coatings komen visuele waas en regenboogreflecties sneller voor. Op papier hebben we het dan wederom over optische imperfecties, die vandaag de dag juist een unieke charme meebrengen. Alles altijd maar haarscherp kunnen zien, wordt op den duur weer wat saai.

Dat draaierige gaat goed samen met natuurfotografie en in videoprojecten lenen de imperfecties zich bij uitstek voor dromerige scènes. De Helios 44 is overigens lang niet het enige swirly glaswerk, maar kreeg recentelijk wel een flinke populariteitsbonus. Naast de factor betaalbaarheid werd de tweede revisie van het Russische lensje ook ingezet in blockbusterfilms als The Batman en Dune: Part Two. Gevierde cinematografen gaan hier goed op. Daarom worden puike 44-2-modellen soms ook weer voor opgehoogde prijzen aangeboden, wat gezien de budgettaire insteek mild ironisch voelt.

De ene Helios 44 is de ander niet

Uiteindelijk kolken alle Helios 44-objectieven behoorlijk, maar de reeks bestaat dus uit meerdere verschillende revisies van verschillende fabrieken, met ook weer subtiel afwijkende resultaten. De Helios 44-2 wordt nog regelmatig aangehaald als het meest swirly, al zal die claim niet snel exact worden. Naar het schijnt was de kwaliteitscontrole in de Sovjet-fabrieken niet altijd even grondig, waardoor de mate van optische imperfecties flink fluctueert.

Latere edities zijn te herkennen aan de nieuwere modelduidingen (‘Helios 44M-X’), hogere serienummers en een traditioneler ontwerp. Daarbij hoort een diafragmaring die klikbaar verstelt, in plaats van de ‘vrije verstelbaarheid’ van de oudere Helios-modellen. Dat laatste maakt de 44-2 overigens ook weer prettiger voor videografen; het objectief is al een soort van cinemodded. Ook apart: die diafragmaring bevindt zich aan de voorzijde, in plaats van de gebruikelijke plaatsing achterop. Daarover later meer.

Over de decennia verbeterden de verschillende Russische fabrieken bovendien de optische eigenschappen van hun Helios-lenzen, met wisselende resultaten. Er werd geëxperimenteerd met multi-lenscoatings, andere behuizingen, kortere minimale scherpstelafstanden en verschillende hoeveelheden diafragmalamellen. Naar schatting zijn er uiteindelijk miljoenen Helios 44’s gemaakt, in minstens vijftig unieke varianten, afkomstig van vier afzonderlijke Sovjet-fabrieken.

Zelf beschik ik over een Helios 44-2 van KMZ (uit 1973) en Helios 44M-4 van Valdai (uit 1986). Beide komen met grofweg hetzelfde karakter en die kenmerkende verdraaiing van de achtergrond. De leek gaat foto’s hiervan niet snel uit elkaar houden. Toch trek ik er zelf liever op uit met de oudere optie. Die kolkt gevoelsmatig net wat heviger en levert meer interessante flares op, zonder in te leveren op contrast of scherpte. Vandaar ook dat deze review daar hoofdzakelijk om draait. Oké, vanaf nu dan.

Oude lens, nieuwe foto’s

Alle nodige historie en context daargelaten: laten we het hebben over de KMZ Helios 44-2 – en dan vooral over hoe dat anno 2025 schiet. Te beginnen met de praktische zaken. We hebben het hier namelijk over een stuk glas met de ten dode opgeschreven M42-vatting. Om de Helios 44-2 te kunnen gebruiken, is dus een camera of adapter met de juiste mount benodigd.

Goed nieuws: M42-adapters worden nog veelvuldig gemaakt, voor nieuwe én afgeschreven mounts. Wie deze vintage lens dus niet per se op een minstens zo vintage camera wil gebruiken, heeft alle mogelijkheden om dit glas op moderne body’s te schroeven. Zelf gebruik ik overigens een M42-naar-Z-adapter van Urth: niet per se de goedkoopste, maar kwalitatief fraai.

De volledig analoge mount verklapt het al een beetje, maar de Helios 44-2 is zo handmatig als maar kan. Aan boord vinden we nul chips en er is net zo min sprake van een (automatische) scherpstellingsmotor. Analoger wordt het niet. Als eindgebruiker ben je zelf verantwoordelijk voor de scherpte, maar dus ook voor de diafragmakeuze – die in dit geval dus ook weer op een relatief aparte manier werkt.

KMZ Helios 44-2 – Technische specificaties

• Type objectiefFull-frame M42-vatting
• Brandpuntsafstand58 mm
• Beeldhoek40° (diagonaal) op full-frame
• Constructie6 elementen (in 4 groepen)
• Maximaal diafragmaf/2
• Minimaal diafragmaf/16
• Diafragmalamellen8 stuks
• FocusHandmatig
• Kortste scherpstelafstand50 cm
• Filterdraad49 mm
• Afmeting46,5 mm x 60,0 mm (lengte x diameter)
• Gewicht221,6 gram (zonder lensdoppen)

Traploos experimenteren met diafragma’s

Waar menig (analoge) lens werkt met een vooringesteld aantal aperturen, is de Helios 44-2 vrij verstelbaar tussen f/2 en f/16. Die f-waardes zijn te limiteren aan de hand van een ring die wél in vooringestelde standen klikt, maar binnen die perken zijn letterlijk alle posities van de diafragmalamellen mogelijk. Wel zo speels.

Vanaf ongeveer f/5 begint de lens over een groter beeldbereik te verscherpen, al zit de aantrekkingskracht van zo’n Helios 44 natuurlijk niet in wetenschappelijke scherpte. Vooral het zichtbare contrast tussen een scherp onderwerp en de kolkende bokeh daaromheen is interessant. Die swirl blijft overigens wel bestaan bij nauwere diafragma’s, maar het effect treedt nadrukkelijk sneller op bij lagere f-waardes. De meest uitbundige flares zie je dan ook met het diafragma vol open. Verwacht gekke regenboogstralen bij eigenlijk alles onder de f/3.

Let op: Zo’n traploos diafragma is dus precies het spul waar videografen hun lenzen voor laten modificeren. Vrije verstelling van het diafragma maakt het mogelijk om shots geleidelijk aan donkerder (en scherper) of lichter (en waziger) te draaien. Dat kan niet met clicky diafragma-ringen, laat staan veel volledig digitale lenzen. Voor puur fotografen is het vooral prettig om vrijuit te kunnen experimenteren met unieke diafragmastanden. Bovendien geeft het dus ook meer controle over de lensreflecties die je mogelijk in je compositie vangt.

De Helios 44-2 in de praktijk

Unieke eigenschappen daargelaten, produceert de Helios 44-2 ook gewoon interessante plaatjes. Toegegeven: dichterbij scherpstellen is even wennen, zeker als de mechanische elementen wat stroever zijn geworden over de decennia, maar het duurt niet lang voordat het speelse karakter naar voren komt.

Dat staat overigens ook los van de precisie van de Helios 44-2. Russisch budgetmodel of niet; in theorie schiet het scherper dan menig kitlens. Mijn model blijkt in het midden nog opvallend scherp – zelfs op een 45,7 megapixel sensor – maar komt met die kenmerkende fall-off richting de randen van het beeldbereik.

Ergens had ik verwacht dat de scherpte en zeker de kleurcontrasten veel ‘zachter’ uit zouden pakken. Alsof het nooit écht piekfijn zou ogen, maar dat valt uiteindelijk reuze mee. Natuurlijk is er her en der sprake van enige chromatische aberratie, zij dat alsnog minder (storend) dan op een goedkope kitlens. Bovendien geldt ook hier weer: optische precisie is pure bijzaak voor een lens als deze. Je haalt een Helios 44-2 immers toch hoofdzakelijk voor de vibes.

Zelf heb ik de beste resultaten geboekt in de weides en bosgebieden, richting zonsondergang. Groene muren en velden draaien daarbij lekker door – het liefst met een meter of twee afstand tot het onderwerp – en composities met een beetje tegenlicht leiden snel tot absurde regenboogeffecten. Dat werkt sprekend voor portretten en fotografie van onder andere flora en fauna.

In gecontroleerde omgevingen werkt het ook niet verkeerd voor productfotografie. Zo schoot ik her en der ook wat meer experimentele kiekjes met de Helios 44-2 tijdens IBC 2025. Kan gewoon, zolang er genoeg tijd en ruimte is om het gewenste shot op te zetten.

Reportagewerk en trouwfotografie is mogelijk met de Helios 44-2, al zou ik het niet per se aanraden. Dat experimentele randje kan gaaf uitpakken, maar het voelt minstens zo vaak als een handicap. Zeker als je minder controle over de composities (en/of onderwerpen) hebt, verkleint de kans dat je het unieke karakter passend in kan zetten. In die situaties ben je waarschijnlijk beter af met een snellere portretlens, die over de breedte consistent scherper schiet.

Is de Helios 44 de hype waard?

Om terug te keren naar de lofzang over de Helios 44-objectieven: ik snap het ergens wel. Dat knip-en-plakwerk van de Sovjets is, bedoeld of onbedoeld, uitgegroeid tot een culthit. Niet zo zeer vanwege een ijzersterke prijs-kwaliteitsverhouding, maar meer in unieke quirks (lees: kolkende achtergronden en stevige lichtreflecties), die in een optisch perfect landschap een zekere charme uitstralen.

Bovendien blijken de Helios 44’s ook scherper dan ik had verwacht, in ieder geval centraal in het beeldkader. Al hangt die mate van scherpte natuurlijk ook af van welk precies model je hebt én hoe dat model de tand des tijds heeft doorstaan. In de basis zijn de betere modellen echter nog steeds fraaie portretlenzen, zij het ook weer niet de scherpste of de toegankelijkste voor hedendaags gebruik.

Of je er een moet hebben, zoals sommige smaakmakers op het internet stellen? Mwah, niet per se. Zeker niet als je vooral haarscherpe kiekjes wilt schieten of die swirly onscherpte nu al cliché vindt. Mocht je echter ‘wel kunnen’ met een psychedelische achtergrond of een flinke regenboogreflectie – en kan je nog een puike Helios 44-2 overnemen voor een paar tientjes – dan is dit het experiment meer dan waard.

Meer weten over vintage fotografie? In onze podcast Iedereen vond dat leuk hebben we het onderwerp al eens uitgebreid besproken. Luister onze uitgebreide aflevering voor meer informatie over de trend rondom retro-fotografie, inclusief tips om er zelf gemakkelijk in te rollen.